Ajka’ansaje’ex yéetel ixka’ansaje’ex masewáal
xooko’ob:
Kin k’amike’ex yéetel ki’imak
óolal ti’ u: “Kaambal maayat’aan ka’ansajo’ob
masewáal xooko’ob”.
Kin k’ubentikte’exe’ ka a lep’ ti’ a wóole’ex le múuch’kaambala’, tumen in woojel je’el u yáantike’ex ti’al a
kanike’ex wa a mu’uk’ankunsik a t’aane’x, ts’íibe’ex wa a
na’atike’ex maayat’aan beyxan
a ch’a’anu’uktike’ex bix unaj a ka’ansike’ex mejen maayáaj xooko’ob.
Kin
níib óoltike’ex takpaje’ex ti le meyaja’ tumen
tuláakal túumben ba’al ku kanik juntúul ajka’ansaje’
yaan u xíitil ti’ u kambal xoknáalo’ob.
Ajka’ansaj: Maria Elda Rebeca Miss Barrera
U Jo’ol Póopil Masewáal
Ka’ansaj
TRADUCCIÓN:
Maestras y maestros de educación
indígena:
Les doy la más cordial bienvenida al
“Diplomado en Lengua Maya a Maestros de Educación Básica e Inicial Indígena”.
Les pido encarecidamente que pongan
todo su empeño, responsabilidad e interés en éste diplomado, porque estoy
convencida de que les va a permitir desarrollar y/o fortalecer sus competencias
lingüísticas en lengua maya y como docentes de Educación Indígena.
Agradezco su participación en éste
espacio, porque la formación del docente debe reflejarse en el aprendizaje de
sus alumnos.
Lic. María
Elda Rebeca Miss Barrera
Jefa del Departamento
de Educación Indígena
28 comentarios:
kíimak in wóol táan kaajsike'ex le chan xóot tsikbala' tene' in k'aabae' FRANKLIN GAMBOA KANTUN.
Cheen nukajen in beet junp'eel k'aatchi'.
A wu'uymane'ex wáa u ya'ala'al le jejeláas t'aano'ob yaan ichij le maayat'aano' (practicas de lenguaje), ba'ax a woojele'ex yo'olal tse'ek, mukult'aan, jeets't'aan yeetel uláak'o'ob, je'el in pa'atik a wa'alike'exe', chéen ba'ale' a'ale'ex xan máaxéexi'.
PROFR. FRANKLIN GAMBOA KANTÚN
Ma'alo'ob ak'aab anakte'ex ti' tulakle'ex aj-ka'ansaje'ex.
In k'aabae' x-SONIA MARIA MEDINA CUEVAS.
Tené kin tukultik yo'olaj le k'aatchi' ku béetala , yáan in wuyma ya'kin na'e yo'olaj le muukult'aaano: leela ku ya'la'a yo'olaj le máako'ob ku t'aano'ob chambel yo'olaj ma´ u yu'ubalo'ob tumen taan u t'aano k'aasi yo'olaj u laa' maako'ob, lebeetike ku nachkuntkuba'o u ti'al ma' mukult'aano'ob.
beyxan le jeets't'aano kin wu'yik u ya'lik in chich uchi, ku t'aaninke ken xíik jum'péel xí'ipaal u t'aan jump'éel x-ch'uupal ka' ts'ook ku belo'ob, tanile yaan u t'aan yéetel u tata y{eetel u na' tsilo'ob, lelo'oba yáan u k'aatiko'ob ka xíi'ko'ob u tata yéetel u na' le xíi'paalo ka' paajchak u jeetsle t'aan tu beete xíi'palo.
Le jejeláas t'aano'ob yáan ichij le maaya t'aana taan u saa'taj lebetike k'a'abet ma' paatik t'aanik.
In weet xooke'ex le ba'ax o'kin tsiitka leti' jeel u pajtal in wa'likte'ex yo'olaj le k'aatchi beetáabo.
aj-ka'ansaj: sonia maria medina cuevas.
In wet káansalije'ex, tene in k'aat in wa'alt te'ex tumen kiimak in wool tumen le kaanbaj taan k_ch'aapoltikexa. yab kun yantiko'on tia'al u saacil kuntik le meeyaj ku k'uubu ti' u k'aa le kaansaj ku meeyaj yeetel mejen paalal masewalo'obo'.
Ichil le masewaal t'aano jach ayik'al yeetel jats'uts t'aano'obi' tsikbata'ab tumen le nukuch maako'oboj k_mootsilo'obo'.
Kaansaj jFrankline ku k'aachiitik oox t'aan:
Tse'ek t'aane leti'e ku meentaj ti' jun muuch' maako'ob ku ch'een xikitik le baaxo'ob ku yaalitio'ob, le t'aan je'ela utia'al u meentaj ku ch'eexik u tuukul le maax uuyiko'o'. Le maako'ob u k'aato'ob u mentu jalach wiinkilo'ob ti' u kaajale yaab u tse'ek t'aan u tia'al u teetaj.
Mukult'aan: lejeela kun meenta'a utia'al ma' yúuba'a ba'ax ku tsikbatik kaatul máak, je'el bix keen uuchuk u p'aataj juntul maak yóolal ma' yúubik ba'ax ku yáalaati'.
Jeets't'aan: le je'ela leti'e jle'el bix keen p'aataj ti' junp'éel meeyaj keen meente'. to'one u muuch' meeya' mak'ulise t_jeets' t'aanta u k'íini keen much'aba ti' u kaajil Xpujil.
Le ts'iiba xiixte'ex ku ts'o'ole aale'exten wa maalo'ob.
Jun xoot' ts'íib u ts'ama k-noojoch Elda Rebekae, tuux ts'iik KIN, le kin bey in woole ma' beeyoy cheen KI ku ts'a'e.
In k'aaba'e kaaansaj jFélix.
Malo´ob kiin in wuet ajkansaj bix yanikeex in k´abae jVICTOR MANUEL CAN CHAN
Tene kin wake letíe jejelas t´anoób kiuchu tie cajo´ob tux ku talee mako´ob ku t´anko´ob le palalo´ob , tumben mako´ob yéetel nuchuk mako´ob tu kajtalil jump´e lum. beytuna le ken k´uchko´ob te tu najil xoko ób yan u t´anko´ob jebix káansajanik tumen u noj winko´ob tu kajil tux u talo´ob, le tene le mejen palalo´ob tan u lik´obo k´abet u tsi´baltialo´ob tia lu kanko´ob biix ken t´anako´ob ken xikoo jejelas kajtalil, má u sujlajtaloo tie t´ano ku metkoboo beyxan le ajkansaj k´aabet kansik´ yéetel chinpoltik le jejelas t´ano´ob kiuchuj tie junpe´e nojkaajil tiola beyo ma u satále t´aan ku metkée mako ób tiu kajil tux u talo´ob, le beyo malo´ob ken ts´ikbanakone tiola ma u sata le uch ben t´aan tie kajo.
Jach ma'alob k'iin ti' tu láakale'ex ajka'ansaje'ex yéetel ixka'ansaje'ex.
Wa ka a wóojelte'exe' tene' le jets't'aano' in wu'uymaj u ya'ala'ale' ku meenta'al le ken úuchuk u k'áata'al u k'ab juntúul xch'úupal utia'al ka ts'o'okok u beel.
Le mukult'aano' ku meenta'al le ken tsikbalta'ak ba'axo'ob ku yúuchul ichil junp'éel kaaj wa ichil láak'tsilo'ob, chéen ba'ale ma' utia'al yutsili'i, tumen yaan súutuke' le ba'ax ku mukult'anta'alo' ma' ma'alo'obi'.
Juan Che Calan
Le tse'eko' bey junp'éel tsolxikin ku meenta'ale', tu'ux jach ku yúuba'ale ichil k'unaj. Bey k'eeyaj ku meentik le yuum k'iino', chéen ba'ale táan u ka'ansik ti' kaaj ba'axo'ob ma'alo'obtak bey xan ba'axo'ob ma' unaj u meenta'ali'. Beyo' je'el u páajtal u ma'alob kuxtal máake' bey xan u ma'alob bisikuba ichil yéet baatsililo'obe,
Juan Che Calan
Ajka'ansaje'ex yéetel ixka'ansaje'ex ma'alob aak'ab yaanakte'ex, táan in jaach k'atikte'exe' ma' jaach p'aatke'ex ma a núuktike'ex le káap'el tsikbala', le beela'aja' nuuka'ajone'ex tsikbat le úuchben tsikbalil in kaajal ( las tradiciones orales de mi pueblo ), leebetike' a wu'uymane'ex wa u tsikbata'al le máako'ob ku suutkuba'ob wáay miisi, wa wáay k'i'ix k'éek'en beey xaan u ya'alalka'ach bine' le ch'oomo'obo' jats'utstak u k'u'uk'umelo'ob, sak, sak, ko'ox tsikbaltike'ex bejla'e u úuchben tsikbalil k-kajale'ex, kin pa'atik a tsíibe'ex.
In k'aaba'e Fanklin
Tene’ in k’aabae x-Elia .
Ma’alo’ob okan’an k’iin in we’et ka’ansajile’ex.
Tene’ in wu’uyma u tsikbalil u tóoka’al mejen paalal u ti’al ma’ u seen ba’ateilo’ob. Lela ku beeta’al yéetel le mejen paalalo’ob láak’tsilo’ob seen ku ba’ateilo’ob, ku jats’kubao’ob, wa ma´ u yabilmubaobi. Ku yoksa’alo’ob ich junp’éel chan so’oy, ts’o’okole ku ma’achale xa’ano, ku t’aabal ti’al u bak’paachtaal bolonpáak le so’oyo, le máak tóokik le paalalo’obo ku bin u payalchitik ka’ u yakunsubao’ob. U ma’alo’obil le meyja ken u yilo’ob táan u tóokalo’obe ku sajaktalo’ob, bey túuno yaan u kaxkubao’ob ti’al u méek’kubao’ob. Le meyja ku ye’esik ti’ mejen paalal jach k’ana’an u yabilkubao’ob.
In k´abae victor
Le tsíibaj ku mentaj wueyee malo´ob tu men yaá bax ku tsíibajtaa beytuna le ajkaaansaj ku yiikoboo ku xookóo yéetel ku k´aas natko´ob tialu pajtal u bisko´ob tu naajil xóok tux yanej mejeen palalo´ob, beeytuna k´aabet tsíibajtik´ le bax kuuchuu tie mejen kaa tux mejo´ob tiola beyoo u pajta tsíibal yéetel le mejen palalo´ob wua yéetel le nojoch mako´ob kajano´o tie kajoo
teene kin wuake maloo le tsíibaj metik tie ts´ool tsíi yanton tie u najil xok, yéetel le u nuku tia t´aan jejelas ajkansajil xok´ je tuux yanikonee
Junp´ee tsíiba u K´abae PUJSIK´AAL NÁ
Tene pujsik´aal ná u machiil je bix mi naan u ps´isiil, u pujsik´aal ná jach malo´ob jibix mix maake.
u pujsik´aal ná ku p´iis je bix mixmaak ku naatik, u pujsik´aal ná malo´ob ma tu k´aatik jebix yaniketche.
u pujsik´aal ná ma tu locho ti miix baa, mi naan u nojchil pujsik´aal je bix tie náo
in k´aabae victor
Aj-kaansaje’ex jel ken in ka tuuxtin tsíikbal tin beetal lunesak chen bale’ ma’ uschaj in tuxtiki, tin ts’iita le ‘oox sho’ot’ ts’iikbal tu tuxta to’on le aj- kaansaj franklin, leti’e ku yyalik beya’ : tse’ek, mukul t’aan, yeetel jest’ t’aan.
Le’ tse’ekoo: in tuk like leti’e tu’ux ku much’kuba yakach’ ma’ako’ob ti’al u yubko’ob le tso’ol t’aano’o, juntul ku wáatal u tso’ole u laobo’ ku yubko’ob ti’al u kanko’ob m’aalo¿ob baal.
Le’ mukul t’aano; leti’e ku betik kaatul maakoob ti’al mau yuko’ob wa ma’ u yoojeltaa bax ka tsikbatik, yaan kaap’eel u n’aatal wa tan a tsiikbal ti’al ma u jan oojeltaa ti’al ma u naak’alti’e tsiikbaloo, wa tan u t’aan k’as y’oolal maak.
Le’ jets’ t’aano: tu’ux ku yuchul le ch’aaj t’aan ti jum much’ meyaj, ti’al u jok’ol maalo’ob bax ka tukultik, wa jump’e’el meyaj.
Áalexte’en wa’ ta natjex bax tin tsíibtaj.
Te’enen le’ aj- kaansaj x-carlota
Ka’a manse’ex maalo’ob áak’ab
Tene in k'aat in wa'alt te'ex le kaanbaj táan kin kanka’ yab kun yantiko'on tia'a le meeyaja ku k'uubu ti' u k'aa le kaansaj ku meeyaj yeetel mejen paalalo’obo’.
Ichil le masewaal t'aano jach ayik'al yeetel jats'uts t'aano'obi' tsikbata'ab tumen le nukuch maako'obo k_mootsilo'obo' tii ch’ii’ibal ch’i’balil ichil u kaajal yéetel tii u otoch.
Tse'ek t'aane: leti'e ku meentaj ti' jun muuch' maako'ob ku ch'een xikitik’obo le baaxo'ob ku yáalitio'ob, le t'aan jejeláas u tia'al u meentaj ku ch'eexik u tuukul le máax uuyiko'o'.
Mukult'aan: Lejéela’ in wojele’ le tii’e kun meenta'aj utia'al ma' yúuba'al ba'ax ku tsikbatik kaatul wa yáakach’ máako’ob, je'el bix keen uuchuk u p'aataj juntúul maak yóolal ma'u yúubáal ba'ax ku yáalaati' ten u láa mako’ob.
Jeets't'aan: Le je'ela’ u kaat yáale leti'ejle'el bix keen p'aataj ti' junp'éel meeyaj keen meente'. to'one u muuch' meeya' mak'ulise u k'íini keen much'u´aba tiia u bix kun p’áatak le tsíib yéetel le xooko’.
In káabaé x-maria victoria.
Et kaansajeex máaloob aakáb tii tu laaklileéx, tan in wilik wa je’eel u paajtal in tuuxtik le ts’íib máa na’ak ba’ax k’injakóo.
Je tse’ek t’aano letíe tsool t’aan ku beetik juntul maak ichil yáakacho’obo, yóolal u kaambaloo ikil u yúubko’ob baax ku tso’olol tio’obo.
Le mukul t’aano letie chaambel tsikbal ku yuuchul ichil le maako’oobo yo’olal máa u yúuba’al naachil, xane le mukul t’aano ku beetpajal yetel kaatul maako’ob, juntul ku t’aan tu xik´n u laaoo yo’olal máa u yuuba’al wa uts wa k’aas ba’ax ku tsiikbatko’ob.
Le jets’ t’aano letie ch’áa t’aan ku beetik le yáakach maako’obo u tia’al u beetiko’ob jump’el meya.
Xooke’ex in ts’íiba yo’olal a wutskinske’ex ten.
In k’aabae x- Elvia
Le mukult'aano k'aabet yoolaal ma' yuchul je'el bix uchti juntul koolel kaaj tu yawat t'aanta yaan u bino'ob ich chak'áan ch'aa taak' chi' ts'u jailo' kaaj uuyaj tumen le k'a'aso kaaj tsay tu paach.
Le oolaltun le báax keen meentej ma' k-aalik k'a'an.
Le chan xoot' tsikbala je'el u paatal meeyal tia'al k-kaansik máalo'ob le mejen paalal ts'aba'an tia'al saacil kuntik u tukulo'obo' yeetel u t'aano'ob. Mejen paalalo'obe k'aabet u kaniko'ob yaabach u jejelasi t'ano'ob.
Et kaansalije'ex koox k'aasik le t'aano'ob tsikbalta'anton tumen le nukuch mako'obo' tumen yaabach baalo'ob ku kaansik yeetel jach jatsutso'ob.
Ma’alo’ob chúunk’in in we’et aka’ansajile’ex le tsíibaj ku metaj teela’ jach malo’ ku ts’aiik oj’eelt’bile jejeláas úuchben tsikbalil k-kajale'ex, beyoo táan ojéeltik tumen yaan ma’ k’aoli.
Beyo ku pajtal u tsíkbaltal tii mejen masejual tu naajil xóok.
Ma’alob áak’ab yaante’ex et- ka’ansaje’ex, che’en in k’áat in tsiik bat te’ex bix in woojli xaan
Le’ tsiikbaj tu beetaj le kaansaj x-Eliaa teene in wojlile ti xuuxak ku tóokal le palalo’ob ku yokolo’obo, yéetel le ma’ tu biskubao’ob ma’alob yéetel u láak’ubao’ob.
Ku’ máachal le xuuxako´ ku yooksal le páal ichlo’ ku tso’okole ku t’aabal le tikin xaano ku joop’ol u pepek jats’tal bolon u páakal, tu’ baak’aapachil le xu’uxako’, beyo ti’olal u tukli ko’obe ma uuts’ baax ku beet ko’obi.
KAANSAJ X-CARLOTA
Beejlae nikajen in tsiikbat te’ex juump’e uchben tsiikbal ku beetal tin kaajal. U k’aabae X-TABAY
Úuch bine’ yaanchaja’an juntúul x- ki’ichpan xch’uupal, choowak u tso’tse’el u pool bey xaan u nok’, báale jach us ichi’il tumen yaakach xii’, bey tuno beetal k’aas ti’ ka’ p’aate ma tu yo’ol yani, báale ka’ joop’u man kooil te’ kajo’, le ka’ man u yiik’aal le baax betanti’o ka tu ts’aa tu’ yoole ma maalo’ob bax ku beetiki, ka’ suulakchaje, ka bin u táakubal ich k’aaxil, yéetel ti’e nuukuch che’ebo, baale’ ma tu jook’ol, p’iis u yaak’atale’, baale cheen ti’al u jook’ool u jas yóolo’ob le kalano’obo, tumen leti’o’obe ku yilko’ob bine u yatno’ob, e s-tabayo ku betik u t’aan le atantsi’lo’obo, bey tuno’ ka p’aat u k’aabae s-tabay, tumen chen jáasa’ óolal ku beetik.
KAANSAJ X- CARLOTA
Oknaj k’iin yan teex tulakleex aj-kaansaje’ex, tene aj-kansaj Mirnaen tin ta tu luumil Nunkini in k’at in tsiikbateex jump’eel uchben tsikbal u k’abae:
XNIRIK’ KOT
Tu tsiikbatal ten in chiiche’ uchbine minaame tuchub saas tsen ku ja’saal yool maak tu yokol u yeesamenta, tumen ku yubaal u nirik’e kootobo’o le oólale mix maak ku yilaab ti’e bejoobo.
Beela’e ti’e k’iinoba ma’ tu yubaal u nirik’e kootobo’o tumen beela’e yan u tuchub saasil ti’e bejoobo.
Xookeex ten in tsiikbala’ ka a wale’exten wa ka naat keex.
Ka’a a manse’ex maalo’ob áak’aab.
Nikajen in tsiikbat te’ex juump’e uchben tsiikbal u káabae´
PAALALO’OB KU OK’OLOB.
Téene’ in chiiche´ u tsikbalmateen jump’éel uch’ben t´áan u tíiolal mejen paalal ma ojelaan baax ku ok’oliti’obi cheen ka ok’olnakoób ku yilaa’ wa ma’ tan u chokwilí wa tu chibal u nak’. Le u na’obo’ ku maak’atio’ob u u´uyik u seen ok’ol u chan aal ku ts’ookole’ misbaa’ ku k’iimantio’o keex ka u ts’au ts’aak ma’ tu xúulú u ok’ol.
Jeelo´o ku kaaxta’a jump’eel xuxak’ ku ts’aaba yo’okol u pool le chan paalo’o ku túusu’ nikáaj u tookaaj’ yaala’ale le ti u nuuk tial u xúulu u yok’ol.
Bey u ts’aka’ u chiich’nake le mejen paala’lo .
In k'aabae' x-FELIPA
Ma'alo'ob kaanik le maaya t'aano ti'al beyo' kansikti' mejen paalao'ob beyxan beyo' me tu tuubsa leten k'aabet muul kanik.
In k’abae x-Elia
Ma’alo’ob áak’ab in et ka’ansajile’ex
Tene kin wa’alike le tse’eko, je’ex bix ku ya’alik le kaansaj Juan Che, tumen junp’eel tsolxikin ku beetik le yuum k’iin ichil u najil yuum k’uj, ti tu lakal maako´ob ku bino’obi, ku yaliktio’ob ba’axo’ob ma’alo’ob naju beetko’ob, bey xan ba’axo’ob ma’ naju beetko ob. Lela ku yalikti’ob jach k’ana’an ti’al u yabilkubao’ob ichil tu laklo’ob.
máalo'ob ak'aab anakte'ex in weet aj-ka'ansaje'ex in k'aabae x- SONIA MARIA MEDINA CUEVAS.
tené chen in k'aat ka a wojete'ex máalo'obe muul tsiikbal meetke'xa tumen yaab ba'alo'ob ku kanik maak. je' bix tena ma' in woojel ba'ax u k'aat u ya' ts'eek ka'chi, belaé chen ichil in xook'ke ba'ax ta ts'íite'xa o'kin na'ti', lebetike k'aabet t'aanik yéetel ka'ansik ti'e mejen paalalo'obo beyó má tu saa'ta le maaya t'aano.
tin laj xookaj le ba'ax ta ts'iite'xo tulaka ku na'táa, beyxan ki'maak in wool tumen yaan ula' ts'iikbalo'ob ku bin u jook'olo'ob je' bixu ts'iikbali le x-tabayó, yéetel ula'o'ob .
tulaka le t'ano'oba yéetel le ts'iikbaalo'oba k'aabet má u tuubsa'a, lebetike máalo'ob ka ts'iikbate'ex ti'a sob, a wal, wa ti' tulaka mejen paalal beyó leti'obe yaan u ts'iikbatko'ob ti' uláa paka' ku talo'ob.
Kaasaje'ex bix yaanike'ex.
Tene maalo'ob tumen yaabach ba'alo'ob ki kaanik tumen teexe jach maalo'ob ts'a kanike'ex u ts'íibi le maasewal t'aano baale tene in wwooje ya'ab u bin to'on tia'al u pajtal k-kanik lej na'at yáanji ti' le uchben máako'obo'. wa ku yuuchul tsikbal yeetel le maako'ob jach jats'uts u t'áano'ob maasewalo táan u ya'abta k-kanbal.yáan tak popost'aano'ob jach ki'ickelen, na'at t'aano'ob, tutust'aano'ob; yáan yaabach u laako'ob ma' tu ts'o'oko u tso'olo. tulakalelo je'el u paataj meeyatik yeetel le meejen paalal k-meeya yeetelo'ob ich u najil xook. jats'uts t'aan yáanto'on ma' k-chaak'abtik.
KAANSAJ J-FELIX DZIB TUN.
U TSIKBALIL SAJAK PAALALO'OB.
Wa a wwoleexe, wa ku ch'ootle ka to'kinsike'ex.
In yúume junpaake tu yiila' juntul paal jach sajak yeetel jach ku chibil yeetel ku yaakabsaj tumen le pek'o'obo' kaj tia'laj ten bix u ts'aaka. ku yáalik beeya' le paalo k'aabet u nokintaj xuxak yóok'o yeetel u jajats'k'aaktaj yeetel u xáani naj wa ma'e mix bik'in kun bin u saaki yeetel kex ts'u nojoch máaktale yáan u yaaka'absaj tumen le pek'o'oboj.
KAANSAJ j-FELIX DZIB TUN.
Xka'ansaje'ex yéetel jka'ansaje'e máalo'ob k'iin yaanakte'ex jaach kiimak in wóol ts'o'ok u joop'la taakbesikaba'ex ti'e xóot tsiikbalo'oba' tuumen jáach k'a'ambe'en yóola beeyo' u p'aata t'áalkato'on le u ts'iibil u xookil yéetel u tuukulil le maayat'ano' le óopeel tsiikbal keen beeto' ku yáalik a wiilmane'ex wa u jaats'uts ts'iibilo'ob u áanalte'ilo'ob yéetel jeets't'ano'ob beeta'an tuumen le 'uuchben máako'obo'. teene' franklinen je'el in páatik a tsikbale'exe' yeteel ma'u tuubute'ex ts'aik a k'aaba'ex ti'a ts'iibexo'
Publicar un comentario